یک گام به پیش با بازرگان / علی ملیحی

به بهانۀ سی وپنجمین سالگرد استعفای دولت موقت

علی ملیحی

“چون شیخ بر تخت شد و مقریان قرآن برخواندند و مردم میآمدند چندان که کسی را جای نماند. معرف برخاست و گفت خدایش ‫بیامرزاد هرکسی از آنجا که هست یک گام فراتر آید. شیخ گفت: “و صلی اهلل علی محمد و آله االجمعین و دست به روی فرود آورد و گفت ‫هرچه ما خواستیم گفت و جمله پیغامبران بگفتهاند، او بگفت خدایش بیامرزاد که هرکسی از آنجا که هست یک گام فراتر آید.” چون این ‫کلمه بگفت از تخت فرود آمد و آن روز بیش از این نگفت.»

‫به نقل از: اسرار التوحیدفی مقامات شیخ ابوسعید

‫۳۵ سال پیش در چنین روزهایی، مهدی بازرگان در پاییز ۱۳۵۸ از صدارت دولت انقلابی استعفا داد. جرم اصلی او به زعم منتقدانش جز این ‫نبود که «انقلابی» عمل نکرده و مبلغ سیاست «گام به گام» بود. اما چرا کار بازرگان و دولت موقت او، پس از نه ماه به چنین جایی رسید؟ بازرگان ‫در بیست وسوم بهمن ۵۷ وقتی برای عهده داری نخست وزیری وارد ساختمان این نهاد شد، ناهار نیمخوردۀ بختیار، نخست وزیر قبلی، هنوز ‫روی میز بود. شاید نشانه ای از اینکه انقلاب، زودتر از تصور به پیروزی رسیده بود. ارتش و دولت در برابر سقوط رژیم، مقاومتی جدی از خود ‫بروز نداده بودند؛ آنچه اتفاق افتاده بود در ظاهر بیشتر به یک گذار مسالمت آمیز شبیه بود تا یک انقلاب.

با تغییر رژیم، آنچنان که بازرگان در ‫انقلاب اسلامی در دو حرکت نیز نوشت، به نظرش مرحلۀ سلبی انقلاب پایان یافته و مرحلۀ ایجابی فرا رسیده بود؛ مرحلۀ سازندگی. بدینترتیب ‫اگرچه در نگاه انقلابیون چیزهای زیادی برای تغییر وجود داشت اما از نظر بازرگان قرار نبود چیز زیادی تغییر کند.

بازرگان این دوگانگی را ‫چنین روایت میکرد: «اختلاف برنامه و دید دولت، دولتی که مأمور سازندگی است، با آن قشر انقلابی، نسبت به کارمندان دولتی سر این است ‫که ما به چشم اینکه از این دستگاه و از این کارمندان و این افراد چگونه استفاده کنیم نگاه میکنیم، آنها به چشم اینکه این قبلاً چه کاره بوده ‫و ممکن است ضد انقلاب باشد نگاه میکنند. او میخواهد سر به تنش نباشد و ما برعکس میخواهیم نه تنها سربه تنش باشد بلکه لباس و کلاه ‫و اسباب کار بسیار خوبی هم داشته باشد.»

«آن قشر انقلابی» که بازرگان میگفت، با این شعار که « انقلاب پیروز شده اما چیزی تغییر نکرده»‫به دنبال سهمی از قدرت بود. اما به عقیدۀ بازرگان که از سالها پیشتر جوانان انقلابی را به فراگیری تخصص و مدیریت دعوت میکرد، شاید ‫برای چنین روزی، آن جوانان معترض و غیرانقلابی، جوانانی غیرمتخصص بودند.

همچنان که چندی پیش یحیی رحیم صفوی خاطره های از ‫دیدارش با بازرگان برای مشورت درخصوص مبارزۀ مسلحانه در سالهای منتهی به انقلاب را روایت کرد. بازرگان به او گفته بود: «این حرفها ‫یعنی چه؟ برای چه میخواهید بروید دنبال جمع کردن اســلحه؟ شما بروید معلم یک کلاس بشوید، اگر توانستید یک کلاس را یک سال اداره ‫کنید، بعد بیایید پیش من تا بگویم چه کار کنید.»

‫در نُه ماه نخست وزیری اش، بازرگان زیر فشار انقلابیون به اقداماتی چون ملی کردن صنایع یا بانکها هم تن داد؛ اگرچه بعضاً نارضایتی خود ‫از این تصمیم ها را اعلام میکرد و به کسانی که او را به انقلابی عمل نکردن متهم میکردند به طعنه میگفت: «این بود [ملی کردن صنایع بزرگ]‫ محصول یا فرزندی که دولت زایید، خیلی هم انقلابی بود! برای اینکه بچه باید بعد از نه ماه به دنیا بیاید ما پنج ماهه دنیا آوردیم و تحویلتان دادیم… ‫سزارین و بریدن ناف و ختنه اش را هم شورای انقلاب کرده، انشاءالله عاقبت به خیر شود.»

سیاست بازرگان سیاست گام به گام بود، اما انقلابیون ‫معطل بازرگان نمیماندند. اینچنین بود که موازی هر نهادی که از گذشته به جای مانده بود نهادی ساخته شد.

دولت بازرگان متولی نهادهای ‫باقیمانده از طاغوت ماند و در برابر وزارت مسکن، بنیاد مسکن؛ در برابر وزارت کشاورزی، جهاد سازندگی؛ در برابر پلیس و ارتش، کمیته و سپاه ‫بنیان گذاشته شد: دولت در دولت. بازرگان در رأس نهادهای باقیمانده از رژیم گذشته قرار گرفت و انقلابیون در سوی دیگر. بدینترتیب به مرور‫بازرگان که خود محروم از تدریس، از کار برکنار شده و زندان رفتۀ رژیم شاه بود، به مظهر دستگاه شاهی تبدیل شد.

مسابقۀ تندروی در برابر‫سیاست گام به گام دولت موقت سرانجام به تسخیر سفارت امریکا رسید و ادامۀ کار را برای دولت موقت غیرممکن ساخت. بازرگان کنار رفت. و‫آخرین سخنش با مخالفان سیاست گام به گامش چنین بود:

« متأسفانه ما نه بال داشتیم که پرواز کنیم، نه پیغمبر خدا بودیم که معراج بکنیم و ‫نه طی الارض بلد بودیم… در تمام مراحل زندگیمان چه دوران تحصیل، چه دوران خدمات اداری، چه دوران مبارزه هرجا که بودیم، گام به گام ‫و سنگربه سنگر جلو رفتیم و غیر از این راهی و وسیله ای بلد نبودیم.»

حرکت سنگربه سنگر بازرگان آنچنان که خود نیز میگفت مختص شیوۀ ‫مبارزه یا حکمرانی نبود، سبکی از زندگی را تبلیغ میکرد که یک گام به پیش گذاشتن را مفیدتر میپنداشت تا سودای تغییر جهان داشتن.

‫سیاستی که اگرچه نه ماه بیشتر دوام نیاورد، اما یک دهه پس از پیروزی انقلاب، به تدریج طرفدارانی پیدا کرد. در برابر تندروی و انقلابیگری،‫از اعتدال و سازندگی و سپس اصالحات سخن گفته شد. آنچنان که امروز در آستانۀ بیستمین سالمرگ بازرگان، عمدۀ معتقدان به جمهوری ‫اسلامی، از شیوۀ حکمرانی «گام به گام» و معتدلانه سخن میگویند.

 منبع: ماهنامه اندیشه پویا

اشتراک گذاری