گفتمان و راهبرد بازرگان چیست؟ – متن سخنرانی محمدحسین بنی اسدی در ۲۸ امین سالگرد درگذشت مهندس بازرگان

یکی از مهمترین آثار مهندس بازرگان کتاب “آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء است” که آن را اصل دیانت و آنچه غیر از آن است از جمله احکام را راههای نائل شدن به حقیقت دین معرفی میکند. بعبارتی دیگر بین دین و شریعت تمایز قائل می‌گردد و تاکید خود را بر حقیقت دیانت قرار می دهد.

این مراسم برای بزرگداشت شادروان مرحوم مهندس مهدی بازرگان در بیست و هشتمین سالگرد درگذشت ایشان برگزار می‌گردد. در سال‌های نخست مراسم به طور وسیع‌تر در حسینیه ارشاد با حضور گسترده مردم و علاقه‌مندان تشکیل می‌شد ولی پس از درگذشت مرحوم میناچی، و موانعی که در برخی سال‌ها ایجاد می‌کردند استفاده از سالن وسیع حسینیه ارشاد منتفی شد. این مراسم پس از آن نیز در سال‌هایی که ممانعت نمی‌شد، در کانون توحید برنامه ها برگزار می‌شد، ولی امسال برنامه را در انجمن اسلامی مهندسین برگزار می‌کنیم، انجمنی که خود آن شادروان از پیشگامان تاسیس آن بوده است.

مسائل و بحران‌های جامعه بگونه‌ای است که بسیاری از مردم که دغدغه ایران را دارند می‌پرسند: چکار باید کرد و راه حل چیست؟ ما در برنامه مراسم هر سال سعی می‌کنیم که با پاسخ، به این گونه سوالات، از دیدگاه بازرگان، به بزرگداشت او بپردازیم و بخشی از زندگی و خدمات یا اندیشه او، مخصوصاً در ارتباط با مسائل و بحران‌های روز جامعه را مطرح کنیم. به عنوان مثال در سال گذشته تحت عنوان:

“بازرگان، ایران و حاکمیت. ملت” و در سال ۱۳۹۹ به “اصلاحات جامعه محور” و در سال ۱۳۹۸ راجع به “اصلاح با انقلاب” و در سال ۱۳۹۷ تحت عنوان “چالش‌های چهل سالگی انقلاب”، بحث و بررسی شد.

در این برنامه‌ها هدف، آشنایی بیشتر جامعه، بویژه جوانان، با اندیشه و زندگی و راه و روش بازرگان و آموختن از تجارب او در رویاروئی با مسائل جدید بوده است. مجموعه آثار او که تاکنون در ۳۳ جلد مجموعه آثار جمع آوری شده است و در سایت بازرگان قابل دسترسی است، حاوی گنجینه‌ای است از مسائل و موانع و راهبردها و راهکارهای برخورد با آن‌ها که مطالعه و آگاهی از آن‌ها الهام بخش هر علاقه‌مند ایرانی به سرنوشت ایران است.

یاران مهندس بازرگان که در حیات او سالهای قبل از انقلاب و پس از انقلاب با ایشان فعالیت و همکاری‌های اجتماعی و سیاسی داشتند و پس از درگذشت ایشان در تاسیس بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان، آثار ایشان را جمع‌آوری کردند و به راه ایشان ادامه دادند وظیفه خود می‌دانند که دیدگاه‌ها، گفتمان و راهبردهای اساسی او را برای آگاهی و یادآوری و بهره‌مندی جامعه، بویژه نسل جوان مطرح، بررسی و نقد کنند.

به طور خلاصه صحبت من در باره دو کلمه‌ای است که در عنوان برنامه این مراسم آمده است: گفتمان و راهبردهای بازرگان.

۱- گفتمان بازرگان چیست؟

منظور از کلمه “گفتمان” بحث و بررسی و تبیین تفصیلی یک موضوع به صورت شفاهی یا کتبی است.

چون این موضوع بوسیله سخنرانان دیگر نیز در این نشست بررسی و مطرح می‌گردد، بحث نسبتاً کوتاهی را در مورد اصول و کلیات آن مطرح می‌کنم.

گفتمان بازرگان به لحاظ نظری بر سه پایه ایمان، علم و آزادی قرار دارد و از لحاظ عملی نیز بر وطن دوستی و خدمت و اعتلای ایران و مسلمانان از طریق اصلاح دینی، اصلاح فرهنگی و اصطلاح سیاسی استوار است. در تمام این مبانی نظری و عملی در صدها اثر و در سراسر زندگی او بخوبی مشهوداند.

اندیشه اجتماعی و سیاسی بازرگان از تربیت دینی و اخلاقی در خانواده‌ای به جٌد دیندار و اخلاقی و سپس سفر و تحصیل در فرانسه و مشاهده مظاهر تمدن و فرهنگ غرب و همچنین شرایط نابسامان و بحرانی ایران، چه در سال‌های نوجوانی بعد از مشروطیت و مقارن سال‌های پایانی سلسله قاجاریه و سلطنت احمدشاه و چه پس از بازگشت از فرانسه و تجربه دوران دیکتاتوری و استعفای اجباری و تبعید رضاشاه و بعداً نهضت ملی و ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد و رویدادهای تاریخی بعدی تکوین و توسعه یافته است.

خوشبختانه مهندس بازرگان از ابتدا اهل قلم و نگارش بوده است و از طریق نوشته‌های او می‌توان به سیر تحول فکری او پی برد. هنگام اجازه گرفتن از پدر برای سفر به فرانسه می‌نویسد:

“می‌خواهم به مرکز تفکر غرب بروم و دست اول بفهمم که چه خبر است و ببینم که آنچه گفته می‌شود که غربیان دین را کنار گذاشته‌اند و پیشرفت کرده‌اند درست است یا نه. یا بی دین می‌شوم یا دینم راسخ‌تر می‌شود.”

سفر او درسال ۱۳۰۷ برای کشف حقیقت در جدال های فکری و عقیدتی (مارکسیستها، طرفداران غرب و غرب‌زده و دینداران خرافی) و کسب دانش و تجربه برای خود و کشور ایران بود.

اولین مقاله او در سال ۱۳۱۰ (هنگام تحصیل در فرانسه) تحت عنوان “آیا  نظام عالم بدون دین پیش می‌رود؟” بود. جمله فوق عنوان پیش نویس مقاله خوش خطی است که در ۶ صفحه تنظیم شده و در بین صفحات دفترچه ریاضیات او پیدا می‌شود. این مقاله مربوط به سال‌های اولیه تحصیل او در فرانسه، حدود سال ۱۳۱۰ یعنی حداقل ۹۱ سال پیش می‌شود. این اولین یا قدیمی‌ترین اثر بازرگان، در مجموعه آثار او است (جلد ۱۶ مجموعه آثار ص ص ۲۸-۱۹)

او در این مقاله استدلال می‌کند که بدون یک آرمان بزرگ اخلاقی یا دینی جامعه نمی‌تواند راه کمال و پیشرفت را طی کند و به علت فزون طلبی و خودخواهی انسان‌ها دچار تضاد، دشمنی، حسادت و جنگ می‌شوند، و در حالت خوش بینانه به یک زندگی صرفاً مادی ناپایدار که در آن منافع فردی و اهدافی مانند ثروت، شهرت و قدرت دنبال می‌شود، دست خواهند یافت و نهایتاً نیز جامعه به علت کمبود منابع و فزون طلبی انسان‌ها بجای دوستی و صلح شاهد رقابت و تضاد، دشمنی و جنگ خواهد شد.

جامعه بدون دین و آرمان ممکن است بقای خود را حفظ کند ولی جامعه‌ای اخلاقی و برخوردار از صلح و دوستی نخواهد بود. با داشتن و هدف و آرمان الهی می‌تواند راه کمال و برادری و معنویت را دنبال کند.

نظام عالم هنگامی درست می‌شود که مردم حقوق همدیگر را به رسمیت بشناسند احترام بگذارند و جانب حق را بگیرند. جانب حق را گرفتن گامی در جهت حقیقت طلبی و خداشناسی است. رسیدن به اهداف عالی ملی و اجتماعی بدون آرمان یا دین محتمل نیست زیرا تحقق این اهداف مستلزم تحمل سختی و فداکاری است.

در این مقاله به نظر او دین دار مطلق و بی دین مطلق وجود ندارد و مردم بین این دو حد قرار گرفته‌اند. اگر کسی حداقل دین داری را داشته باشد، یعنی جزئی از حقیقت را شناخته و به آن ایمان داشته باشد، احتمال دارد که با علم و دانش و تجربه بیشتر بسوی حقیقت کل و دین کل متمایل شود و حرکت کند. این تفکر مبتنی بر دینداری و خداپرستی از یک سو و علم تجربه و حرکت تدریجی تکاملی از سوی دیگر است.

پایه‌های فکری مهندس بازرگان، هم به لحاظ ضرورت ایمان و هم علم و تجربه و حرکت تدریجی تکاملی و طبیعتاً ضرورت آزادی برای رشد و پیشرفت در این مقاله مشاهده می‌شود. همین پایه‌های فکری است که در دوره‌های بعدی زندگی صیقل خرده و در آثار گسترده‌ای درخشیده است. جنبه دیگری از گفتمان بازرگان وطن دوستی است. ایران دوستی ناشی از ایمان (حب الوطن من الایمان) به معنای تعهد نسبت به ایران و به معنای خدمت به مردم، حل مسائل کهنه‌ای که مردم را رنج می دهد و کمک به رفع نیازها جامعه. ایران دوستی برای او به معنای آن بود که همه مردم ایران: اعم از پارس، ترک، لر، کرد، بلوچ، عرب، ترکمن و … را به دیده احترام و بدون تبعیض نگاه کند و خود را از هیچکدام برتر نداند و به همه خدمت نماید.

او پس از حدود ۷ سال تحصیل و کارآموزی و کسب تجربه بلافاصله به ایران باز می‌گردد. در چشن فارغ التحصیلی که اداره سرپرستی برای فارغ‌التحصیلان اولین دوره اعزامی ترتیب برگزاری آن را داده بود، از مرحوم مهندس بازرگان دعوت می‌شود که برای آنان نیز که عازم بازگشت به ایران بودند سخنرانی کند. ایشان در تاریخ ۲۹/۰۱/۱۳۱۳ تحت عنوان “سوغات فرنگ” یا “ارمغان فرنگ” سخنرانی سرشاری از نکات و توصیه‌ها و رهنمودهائی که دلالت بر احساس تعهد و علاقه به وطن داشت ایراد می‌کند. در این سخنرانی بازرگان روی چند محور تکیه می‌کند:

۱- ایران دوستی مبتنی است بر شناخت سرزمین ایران، بویژه اقوام کرد، لر، ترک، عرب، بلوچ، … و نیازهای آنان.

۲- توصیه دوم این است که تقلید نکنند. اصول را یاد بگیرند تا بتوانند در شرایط مختلف مسائل کشور را حل کنند.

۳- فرنگی شدن، نه امکان پذیر است و نه مفید برای ایران. بافت فرهنگی و تاریخی که یک نفر غربی را تربیت کرده است با بافت و سوابق فرهنگی و نیازهای جامعه ما تفاوت فاحش دارد.

۴- باید آرمان و ایده‌آل داشت. باید برای خود و زندگی خود و کشور خود چشم‌انداز روشن و ارزشمندی داشت و در راه آن تلاش کرد.

بازرگان با همان توصیه‌هائی که به سایر دانشجویان فارغ التحصیل کرد با عشق و امید به ایران بازگشت، در حالی که خوب درس خوانده بود، اصول علمی را آموخته بود و با جنبه‌های مثبت فرهنگ غرب آشنا شده بود و فهمیده بود که پیشرفت غرب نه در تقلید، که در ابتکار و استقلال و آزادی است. در حالی که دیندارتر از قبل بود و آرمان و اهداف بزرگی برای اصلاح جامعه ایران داشت به وطن بازگشت.

۲- راهبردهای بازرگان در طول زمان (۱۳۷۳-۱۳۲۰)

۲-۱- راهبردهای دهه ۱۳۳۹-۱۳۲۰

در سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۳۰ راهبرد بازرگان اصلاح دینی و فرهنگی جامعه و سازماندهی و آموزش مهندسی و فنی در دانشکده فنی بود. حدود ۴۰ اثر ارزشمند در حوزه مهندسی و فنی، اصلاح دینی و اصلاح فرهنگی و علاوه بر آن تربیت دانشجویان بسیار از جمله خدمات او در این دوره است. راهبرد او اصلاح جامعه یا اصلاح جامعه محور بود. به عنوان مثال با تولید آثاری در ۷۰ سال پیش مانند “زمستان تهران و دود بخاری‌ها”، “سازمان مسافربری برای شهرستان تهران،” و “آتیه صنعت در ایران”، توجه به محیط زیست و کاهش آلودگی و سالم‌سازی هوای تهران و محیط زیست، و همچنین ساماندهی ترافیک و حمل و نقل تهران و توسعه صنعت کشور داشته است.

– تاکید بر این نکته بسیار مهم است که مقالات و کتاب‌ها و سخنرانیهای بازرگان در رشته‌های مختلف مهندسی، جامعه شناسی، دینی، اسلامی، فرهنگی و اجتماعی، همگی از استحکام و اعتبار علمی و تائید متخصصین رشته‌های مذکور برخوردار است، هر چند که او جزء در رشته مهندسی تحصیل نکرده بود. دلیل آن نیز فهم خوب اصول و روش علمی و کاربرد درست آن‌ها در آثار او است، و این خود دلالت بر مسئولیت پذیری و تعهد او دارد.

از این رو کتابهائی که در این دوره در حوزه اصلاح دینی و فرهنگی منتشر گردید، همگی از استاندارد علمی قوی و مورد استقبال متخصصین و عالمان دینی و علوم انسانی قرار گرفت. به عنوان نمونه به کتاب‌هائی مانند “راه طی شده”، “مطهرات در اسلام”، “پراکماتیسم در اسلام”، “اختیار”، “کار در اسلام”، “فحش، تعارف در کشور ما”، “بی‌نهایت کوچک‌ها”، “آثار عظیم اجتماع” می‌توان اشاره کرد. (لینک کتاب ها)

تلاش‌های اجتماعی و تولیدات فرهنگی و علمی بازرگان در این دوره در راستای راهبرد اصلاح دینی و اصلاح فرهنگی و اجتماعی بود … او نگرش علمی را در اصلاح دینی و فرهنگی و خرافه زدائی و آگاهی بخشی بکار گرفت و در این راه بسیار مومن بود. در این دوره، فعالیت سیاسی یا تولید مقاله و کتاب در حوزه سیاسی از ایشان مشاهده نمی‌شود. به نظر او اصلاح دینی و اصلاح فرهنگی پیش نیاز اصلاحات سیاسی بوده است.

۲-۲- راهبردهای دهه ۱۳۳۹-۱۳۳۰

در مرحله بعد در دهه ۳۰، پس از کودتای ۲۸ مرداد و تشکیل نهضت مقاومت ملی در برابر حکومت کودتا، ضرورت کار سازمانی و تشکیلاتی و کار دسته جمعی درک می‌شود و سازمان مخفی “متاع” (مکتب تربیتی اجتماعی عملی) تاسیس می‌شود و متعاقب آن انجمن‌های اسلامی مهندسین، معلمین، پزشکان، دانشجویان … ایجاد می‌گردد. جبهه ملی دوم و مقدمات تشکیل نهضت آزادی ایران فراهم می‌شود. در این دهه راهبرد مهم تقویت جامعه مدنی با ایجاد انجمن‌های اسلامی مهندسین، انجمن اسلامی پزشکان، انجمن اسلامی مسلمان و … بوده است

در این دوره مقالات سیاسی متعددی نوشته و راهبرد ایجاد سازمان‌‌های مردم نهاد بکار گرفته شد. راهبرد این دوره را نیز می‌توان دوره کار سازماندهی و تشکیلاتی مردم قلمداد کرد.

۲-۳- راهبردهای دهه (۱۳۴۹-۱۳۴۰)

در دهه ۱۳۴۰، و در ادامه راهبرد تقویت جامعه مدنی و تاسیس انجمن‌ها و سازمان‌های انتشاراتی و تولیدی، مهندس بازرگان با یاری آیت الله طالقانی و دکتر یدالله سحابی، اقدام به تاسیس نهضت آزادی ایران، برای مبارزه با استبداد سیاسی شاه و تامین آزادی‌های اساسی ملت نمود. در پی اعتراض نهضت آزادی به انقلاب باصطلاح سفید شاه و ملت. او و سایر مسئولین نهضت آزادی به وسیله رژیم استبداد بازداشت می‌شوند. آنان در دادگاه نظامی محاکمه می‌شوند و اغلب به زندان‌های طویل المدت محکوم می‌شوند. با محکوم کردن بازرگان به ۱۰ سال زندان، اجرای راهبرد توسعه سازمانهای مدتی موقتاً متوقف شد. محکومیت سران و اعضای نهضت پیام روشنی برای ملت داشت. پایان تلاش برای اصلاحات سیاسی و بستن راههای مختلف برای هرگونه اصلاح، بازرگان پایان این راهبرد را در سال ۱۳۴۳ در دادگاه نظامی اعلام کرد:

“ما آخرین گروهی هستیم که بزبان قانون با شما صحبت می‌کنیم”

پس از آن است که بازرگان در زندان به مطالعه انقلاب کوبا و نهضت آزادی (و استقلال) هند می‌پردازد و دو اثر “انقلاب کوبا” و نهضت آزادی هند را منتشر می‌کند.

۲-۴- راهبردهای دهه (۱۳۵۷-۱۳۵۰)

ملت ایران چه باید بکند

پس از دوره فوق راهبرد مبارزه مسلحانه به وسیله جوانان در پیش گرفته شد و فدائیان خلق و مجاهدین که از معروفترین آن‌ها بوند، جنبش مسلحانه و سیاست حقوق بشر کارتر و برنامه‌های سخنرانیهای شادروان علی شریعتی، زمینه را برای آغاز مجدد فعالیت‌های سیاسی فراهم ساخت. با درگذشت ناگهانی دکتر شریعتی در خرداد ۱۳۵۶ و نامه شادروان مهندس بازرگان به شاه که با امضای سه تن از اعضای جبهه ملی منتشر شد و همزمان فعالیت‌های علنی روحانیون که از اوائل سال ۱۳۵۷ با رهبری آیت الله خمینی آغاز شده بود، ایران را در آستانه تغییری بزرگ قرار داده بود. در سال ۱۳۵۶ (خرداد) مهندس بازرگان برای شرایط جدید (حدود یکسال قبل از خیزش انقلابی مردم)، رساله‌ای تحت عنوان “ملت ایران چه باید کند” را تنظیم کرد که راهبردهای پیشنهادی او را در ارتباط با استبداد تحت شرایط اختناق رژیم شاه بیان می‌نمود. این رساله جریانات تاریخی و تغییرات و تحولات سیاسی را از زمان کوروش هخامنشی تا محمدرضا شاه پهلوی بررسی و تحلیل کرده و  با توجه به شرایط واقعی نشات گرفته از فعالیت‌های سیاسی ملت ایران از بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا سیاست حقوق بشری کارتر، راهبردهای بلندمدت و کوتاه مدتی را برای ادامه مبارزه ملت ایران ترسیم می‌کرد.

لازم به یادآوری ا ست که با بازگشت علی شریعتی از خارج به ایران در اواسط دهه ۱۳۴۰ و سخنرانی‌های آتشین او در حسینیه ارشاد (در ادامه مبارزات مهندس بازرگان و در جایگاه نسل دوم نهضت آزادی ایران) و در حالی که جامعه ایران به ویژه نسل‌های جوان و میان سال که با جریانات سیاسی و آثار و عملکرد مهندس بازرگان آشنا بودند، فضای سیاسی ایران تغییر کیفی یافت و چشم‌انداز انقلاب در افق سیاسی ایران پدید آمده بود.

با توجه به چنین فضای سیاسی است که مهندس بازرگان در سال ۱۳۵۶ در رساله “ملت ایران چه باید بکند” راهبردهای بلندمدت فرهنگی و راهبردهای کوتاه مدت سیاسی خود را ترسیم می‌کند.

راهبردهای بلندمدت دینی و فرهنگی را بازرگان در این دوره همچنان بر اصلاح دینی و فرهنگی ادامه می‌دهد. ویژگی راهبردهای این دوره، هر چه بیشتر به سال انقلاب نزدیک می‌شویم هشدار دهنده‌تر می‌گردد. هدف این راهبردها کاهش هیجانات و احساسات انقلابی و توجه به تاثیر و نفوذ فرهنگ استبدادی است،که در زوایای زندگی ما نفوذ کرده، می‌باشد. آثاری از قبیل “آفات توحید” که پرهیز دهنده از شرک و شخص پرستی است و “چگونگی حکومت اسلامی” که دلالت بر ضرورت تبیین و توافق بر سر آن لازم است و همچنین “امام و زمان“، “دنیا به کجا می‌رود“، “چب زدگی“، که  همگی دلالت بر نگرانی از به انحراف کشیده شدن جامعه و انقلاب داشت. کتاب “علمی بودن مارکسیسم” هم در اثبات غیر علمی بودن مارکسیسم و خطر انحرافی آن و پاسخ به انحراف سازمان مجاهدین خلق نوشته شد، همگی جنبه‌های هشدار دهنده به جامعه ایران و مبارزین انقلابی داشتند.

در رساله “ملت ایران چه باید بکند” پس از مرور تاریخ ۲۵۰۰ ساله و نشان دادن استمرار استبداد پادشاهان و حمله دشمنان خارجی و یا غارت ایلات و عشایر و رقابت آنها با سلاطین، نتیجه می‌گیرد که استمرار استبداد به علت عدم حضور ملت و عدم آمادگی برای مشارکت اجتماعی است. لذا پس از شکست و رفتن هر سلسله یا پادشاه مستبدی، در غیاب حضور متشکل مردم، فاتح جدید بلافاصله یا پس از مدتی به همان شیوه به استبداد ادامه داده است.

از مشروطه نیز این درس ارزشمند گرفته شد که شکست استبداد به معنای پیروزی آزادی و دموکراسی نیست. اگر مردم و جامعه آمادگی لازم برای دموکراسی نداشته باشد، استبداد دوباره بر می‌گردد، همان طور که پس از انقلاب مشروطیت شاهد دیکتاتوری رضا شاه شدیم. بنابر این راهبرد فرهنگی و اجتماعی و اخلاقی برای آگاه و مسئول ساختن مردم و زنده و توانمند ساختن جامعه، راهبردی بلندمدت و سیاستی مستمر می‌باشد. فداکاری و شجاعت و شهادت، ورزش‌ها و ویژگی‌های اخلاقی هستند نه سیاسی و چنین روحیه‌ای باید ترویج و تشویق و مردم چنین تربیت شوند.

۲-۴-۱- راهبردها

پس از یک تحلیل کلی از سیاست‌های نظام استبدادی در کاهش نارضایتی‌ها به تحلیل جایگاه کارمندان دولت، کارگران و کشاورزان و زنان می‌پردازد و اهمیت اساسی نقش کارمندان دولت را از طریق اعتصاب و نافرمانی مدنی نشان می‌دهد. در مورد جایگاه زن نیز پس از تحلیل تاریخی نقش زن و اشاره به جایگاه زن در قرآن و صدر اسلام و اشاره به نقش حضرت خدیجه و فاطمه (ع) و زینب (ع) و آیاتی از قرآن بویژه در مورد همسر فرعون و حضرت مریم به عنوان زنان مومن، اعلام می‌دارد که کار و تجارت و مدیریت و سیاست برای زنان منع و مانعی ندارد. البته به نحوی که با وظیفه ارزشمند آنان که پشتیبانی و نگهداری زندگی و ایجاد کانون گرم و پرمحبت خانواده و تربیت فرزندان شایسته و حمایت از فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی شوهر و فرزندان می‌باشد، تعارض و تزاحم ایجاد نکند. در ضمن با برخورد تجاری غرب نسبت به زن که او را همچون کالائی تجاری مورد سوء استفاده قرار می‌دهد، مخالفت جدی نشان می‌دهند.

اصول و خط مشی

اصولی که بازرگان برای مبارزه علیه استبداد و مخصوصاً برای این دوره پیشنهاد و طبق آن عمل می‌کند عبارتند از:

۱- مردم باید معتقد به استقلال و آزادی و عدالت گردند، وگرنه هر پیروزی نقض غرض است.

۲- بجای (تنها) مبارزه با مستبد، باید با نظام استبدادی و با فرهنگ استبدادی مبارزه کرد.

۳- در مقایسه با استبداد بعنوان دشمن شماره ۱، استعمار و نفوذ خارجی دشمن شماره ۲ محسوب می‌شود.

۴- ملت نیازمند یک برنامه فرهنگی و اخلاقی عمیق (و بلندمدت) است و این برنامه را علیرغم کارشکنی‌ها و ممانعت‌ها باید پیش برد. این برنامه ممکن است سالها ادامه داشته باشد.

۵- انتظار پیروزی ساده و بدون مشکل نباید داشت و باید صبور بود.

راهبردها

راهبردهای عام مبتنی بر اصول فوق برای مبارزه با استبداد در این دوره عبارتند از:

۱- آگاه ساختن جامغه بطرق مختلف از اَشکال گوناگون استبداد و نشان دادن قبح و شرک آنها

۲- برگزاری برنامه‌های مختلف برای بالا بردن مقام و احترام مردم و ملت و مبارزه با دروغ، فساد و ضایع کردن نسل.

۳- توسعه و تحکیم پیوند و وفاق بین مردم، توسعه روح همکاری وحدت و همبستگی به عنوان یک راهبرد مستمر ملی

۴- کوشش مستمر در برگرداندن کلی یا جزئی دولت‌های خارجی حامی استبداد به سود ملت، بر مبنای موازنه منفی با توجه به عدم یکپارچگی در سیاست‌های خارجی و وجوه جناح‌های مختلف سیاسی در آنها

۵- خنثی کردن تبلیغات گسترده استبداد که در تعظیم و تکریم و موفقیت خود انجام می‌دهد.

راهبردهای خاصی نیز برای مبارزین برای این دوره پیشنهاد و طبق آن عمل می‌شود که عبارتند از:

۱- تقویت مشاغل آزاد و بخش خصوصی و خارج کردن منابع اقتصادی و انحصارات از ید استبداد

۲- دستگاه اداری شاه باید با ملت همکاری کند. بنابر این آگاه ساختن کارمندان دولت نسبت به مظالم و فساد دولت و لزوم اعتصاب و اعتراض و نافرمانی

۳- عمل در چارچوب قانون و پرهیز از اتهام قانون شکنی و هرج و مرج علیرغم نواقص و ابهامات قانون اساسی (مشروطه)

۴- جناح خارج از کشور می‌توانند هماهنگ و حتی پیشاهنگ در مبارزه با استبداد باشند. بنابر این توسعه فعالیت‌های خارج از کشور یکی از راهبردهای مهم است. که علاوه بر خنثی کردن تبلیغات شاه، می‌تواند به تربیت کادرهای سیاسی نیز بپردازد.

۵- منتظر فرصت بودن و امید به نجات داشتن. باید صبور بود و فرصت ها را تشخیص داد و وقت شناس بود.

۶- در صورتی که مراحل قبلی خوب طی شده باشد، نوبت به مقاومت‌های منفی و تبلیغاتی علیه رژیم استبدادی می‌رسد. باید طوری عمل شود که مردم زیان نبیند.

۷- توجه به مبارزات غیر علنی و بهره‌مندی از آن

مهندس بازرگان بر راهبرد رشد و آماده کردن مردم به لحاظ اخلاقی و ایمانی و درک آزادی و مسئولیت پذیری و کار جمعی تاکید می‌کند و بر درسی که از انقلاب مشروطه گرفته شد: “رفتن استبداد به معنای جایگزین شدن آزادی و دموکراسی نیست” اصرار می‌ورزد. بنابر روایت “کَـمَـا تَـکُـونُـوا یُـولَّـى عَـلَـیْـکُـم” رشد مستمر و تشکل مردم را راهبردی بلندمدت تلقی می‌کند و آن را یک امر اخلاقی و دینی قلمداد می‌نماید.

۲-۵- راهبردهای پس از پیروزی انقلاب (۱۳۷۳-۱۳۵۷)

آثار و راهبردها و عملکرد مهندس بازرگان پس از انقلاب یک دوره ۱۶ ساله را در بر می‌گیرد و شامل ۲۱۷ اثر می‌شود. این دوره را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد. بخش اول سالهای ۵۸ و ۵۹ را در بر می‌گیرد که او مسئولیت‌های اجرایی و تصمیم‌گیری بعنوان نخست وزیر دولت موقت و عضو شورای انقلاب را داشته است و بخش دوم دهه ۱۳۶۰ که دوره نمایندگی او در مجلس و مقارن با جنگ و التهابات سیاسی جامعه بود و بخش سوم که حدوداً چهار سال اول دهه ۱۳۷۰تا پایان عمر او می‌باشد.

– آثار و راهبرد سال‌های ۵۸ و ۵۹

اغلب ۸۵ اثری که در این دوره مشاهده‌ می‌کنیم مربوط به سال ۵۹ می‌باشد. ظاهراً در دوران دولت موقت با مسئولیت اجرائی سنگین و حضور و مسئولیتی که در مرکز ثقل تحولات داشته‌اند، فرصتی جز مصاحبه و سخنرانی‌های ضروری نبوده است. بررسی عناوین این آثار نشانگر مخالفت و برخورد او با حرکات و تصمیمات غیر دموکراتیک و هیجانی و غیر مسئولانه و انحرافی گروههای ظاهراً انقلابی است. در آثاری مانند “انقلاب ما به کجا می‌رود؟” “آزادی و اسلام”، “عاشورا قیامی برای آزادی“، به حکومت و مسئولین اعتراض کرده و تذکر و هشدار می دهد و سعی می‌کند مردم را نسبت به انحرافات آگاه و حساس نماید.

او در سال ۱۳۵۹ از یک سو با همکاری با شورای انقلاب سعی در جلوگیری از انحرافات و تندروی می‌کند و از سوی دیگر یا مقالات و مصاحبه‌ها و … سعی در آگاه ساختن مردم می‌نماید. راهبرد او در این دوره اصلاح عملکرد حاکمیت و آگاه ساختن ملت نسبت به انحرافات است.

– آثار و راهبردهای سال‌های ۷۳-۷۰

در ۳ سال و ۱۰ ماه پایان زندگی حدود ۳۶ اثر از او در دست داریم که ۱۶ اثر آن مربوط به حوزه سیاست و ۱۶ اثر هم مربوط به حوزه دین می‌گردد و ۴ اثر دیگر مربوط به حوزه‌های دیگر است.

یکی از مهمترین آثار او کتاب “آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء است” که آن را اصل دیانت و آنچه غیر از آن است از جمله احکام را راههای نائل شدن به حقیقت دین معرفی میکند. بعبارتی دیگر بین دین و شریعت تمایز قائل می‌گردد و تاکید خود را بر حقیقت دیانت قرار می دهد.

در آثار سیاسی این دوره تاکید بر ضرورت احزاب واقعی برای تحقق آزادی و استقلال کشور تاکید می‌نماید، در مقاله “حاکمیت ملی (ملت) بدون احزاب قابل تصور نیست” به تبیین این امر مهم می‌پردازد. همچنین در اثر مفصلی تحت عنوان “دو قرن همکاری دین و وطن در برابر تهاجم و تمدن غرب” ضمن تجلیل از شادروان دکتر محمد مصدق، مواضع اصولی خود را نسبت به استعمار غرب تشریح می‌کند.

در حوزه فرهنگی به موضوع مهم «دیگری» و دیگران می‌پردازد و در اثری تحت عنوان “یک سونگری را کنار بگذاریم” بر لزوم توجه به “دیگران” و نظرات و خواسته‌های “دیگران” و کار گروهی و جمعی اصرار می‌ورزد.

در آخرین اثر و سخنرانی خود در تاریخ ۱۰/۱۰/۱۳۷۳ در انجمن اسلامی مهندسین تحت عنوان “بعثت و آزادی”، اندکی قبل از پایان عمر، آزادی و آزاد ساختن انسان را از مهمترین ماموریت‌های رسالت انبیاء قلمداد میکند. او در این اثر خود به ارزش و اهمیت مردم عادی “امیین” می‌پردازد، آنان را آنقدر مهم معرفی میکند که خداوند پیامبر محبوب خود را از میان آنان انتخاب می‌کند. این مردم در برابر خدا و حکومت آزاد و مسئول‌اند، آزادند که طبق خواست خود عمل کنند، ولی در عین حال در برابر “دیگران” مسئولند، مسئله پاسخگوئی که همین امروز نیز با آن مواجه هستیم.

راهبردی که از آثار و عملکرد او در آخرین سال‌‌ها و روزهای عمر همچنان به خوبی مشاهده می‌شود، همان تلاش و تکاپوی مستمر در راه آزادی انسان بر پایه ایمان و علم و احسان است.

آثار کوتاه مدت مجاهدت‌های سال‌های عمر اجتماعی او، اندک زمانی بعد با موفقیت جنبش ۲ خرداد ۱۳۷۶ پدیدار شد و آنچه سال‌ها از کلام و قلم او جاری شده بود از زبان و قلم بسیار از مخالفان او بیان گردید.

به دستور مقامات امنیتی، مراسم بزرگداشت ۲۸ امین سالگرد درگذشت مهندس بازرگان تحت عنوان “نقد و بررسی گفتمان بازرگان؛ بحران‌ها، راهبردها“ لغو شد.

اشتراک گذاری